Trzemeszno to miasteczko położone we wschodniej części Wielkopolski. Jego historia jest nierozerwalnie związana z istniejącym tu od XII wieku klasztorem kanoników regularnych (fot. 1).
Przez wieki miasto było własnością klasztoru, a osiedlać się w nim mogli wyłącznie katolicy. Zmiany w strukturze narodowościowej i wyznaniowej społeczności Trzemeszna nastąpiły dopiero po II rozbiorze, kiedy miasteczko dostało się pod panowanie króla Prus (fot. 2).
Pojawili się wówczas pierwsi ewangelicy, a wkrótce i Żydzi. Ich obecność w Trzemesznie miała wpisać się na trwałe w historię miasta przez następne 150 lat. Trzeba jednak przyznać, że przez okres zaborów Trzemeszno w głównej mierze zachowało polski charakter, zdecydowaną większość mieszkańców stanowili Polacy, a procent osiadłych tu ewangelików i wyznawców mojżeszowych razem wziętych nie przekraczał 30%. Było to nawet pewnym ewenementem na skalę Wielkopolski, gdzie z biegiem czasu liczba ludności przede wszystkim niemieckiej, ale także żydowskiej, zwiększała się.
Pierwsi Żydzi osiedlili się w Trzemesznie na przełomie XVIII i XIX wieku. W 1796 roku mieszkało w mieście 3 Żydów (na 766 mieszkańców). Ich liczba wkrótce szybko wzrosła: w 1843 roku było ich 413, w 1857 roku (z 6 wioskami) – 420 (82 rodziny), w latach 1885-1887 – 350, a w 1905 roku – 169. Jak widać na początku XX wieku liczba Żydów w Trzemesznie zaczęła spadać, w 1913 roku było ich 114[1]A. Heppner, I, Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jued. Gemeinden in den Posener Landen, Koźmin- Bydgoszcz 1909, s. 991.. Wpływ na to miało kilka czynników: zaraza, bardzo wysoka umieralność dzieci (do 10. roku dożywała zaledwie połowa urodzonych) oraz przede wszystkim emigracja.
Zmiany w sytuacji demograficznej Trzemeszna przyniosło odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 roku. Wielu z trzemeszeńskich Niemców, jak i Żydów wyprowadziło się z miasta. Masowy odpływ Żydów z Trzemeszna spowodowany był faktem, że wybrali oni tak zwaną opcję niemiecką i większość z nich wyjechała w latach 1919-1921. Na początku lat 20. ubiegłego wieku ze względu na wciąż malejącą liczbę wyznawców zaczęły się też ważyć losy trzemeszeńskiej gminy żydowskiej. Ostatecznie została rozwiązana przed wojną i weszła ona do gminy inowrocławskiej[2]Dzieje Trzemeszna, red. Cz. Łuczaka, Poznań 2002, s. 178-179..
Historię trzemeszeńskich Żydów kończy wybuch II wojny światowej. Pierwszymi jej ofiarami byli bracia Itzig Abraham i Leo Haase. Wraz z grupą obrońców miasta zostali rozstrzelani 5 października 1939 roku w oddalonym o 5 kilometrów od Trzemeszna Kociniu. W miejscu mordu stoi obelisk upamiętniający to wydarzenie (fot. 3).
W ramach akcji przeprowadzonej na rozkaz rządu centralnego Rzeszy i tzw. Namiestnika Kraju Warty Arthura Greisera, w celu oczyszczenia z Żydów małych miasteczek Wielkopolski, 17 mieszkańców wyznania mojżeszowego wysiedlono do obozu przejściowego w Gnieźnie, skąd zostali deportowani do getta w Piotrkowie Trybunalskim i gdzie trafili 13 grudnia 1939 roku[3]Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma w Warszawie, sygn. AJDC 210/550;
Nagranie rozmowy z Lechosławem Majewskim z 2012 roku, z archiwum prywatnego Macieja Adamskiego.. Według relacji mieszkańców Trzemeszna pozostałą około 20-osobową grupę Żydów pozbawiono życia w przeprowadzonych potajemnie egzekucjach również jesienią 1939 roku.
Tekst został zredagowany przez Agnieszkę Kostuch na bazie pracy konkursowej Śladami trzemeszeńskich Żydów (2014) przygotowanej przez Zuzannę Jatczak i Klaudię Kirszner pod kierownictwem Macieja Adamskiego.
Przypisy
| ↑1 | A. Heppner, I, Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jued. Gemeinden in den Posener Landen, Koźmin- Bydgoszcz 1909, s. 991. |
|---|---|
| ↑2 | Dzieje Trzemeszna, red. Cz. Łuczaka, Poznań 2002, s. 178-179. |
| ↑3 | Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma w Warszawie, sygn. AJDC 210/550; Nagranie rozmowy z Lechosławem Majewskim z 2012 roku, z archiwum prywatnego Macieja Adamskiego. |