Pierwsza synagoga została wybudowana w 1810 roku[1]Dzieje Trzemeszna, red. Cz. Łuczaka, Poznań 2002, s.102., przy ulicy Bóżnicowej, obecnie ulica Marii Konopnickiej. Obok niej znajdowały się ogród, szopa, dom grabarza, wozownia oraz łaźnia (mykwa). Ta ostatnia nie posiadała ponoć okien, tylko świetliki[2]http://www.marienburg.pl. Jak podaje M. Obremski, w 1839 roku na podstawie 30-letniego zasiedzenia jako właściciela działki wpisano Gminę Żydowską[3]Maciej Obremski, Trzemeszno. Studium historyczno-konserwatorskie miasta, maszynopis, Toruń 1982, obiekt nr 121..
W 1885 roku miał miejsce pożar synagogi[4]A. Heppner, I, Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jued. Gemeinden in den Posener Landen, Koźmin- Bydgoszcz 1909, s. 991.. Fizycznym śladem tego wydarzenia jest zachowana Księga Jizkor, będąca kopią spalonej księgi i zawierająca adnotację o pożarze zapisaną przez Samuela Rothmanna, żydowskiego kupca zamieszkałego w Trzemesznie (fot. 1-2)[5]Hazkarat Neszamot , Księga Jizkor, the Central Archives for the History of the Jewish People, The Hebrew University of Jerusalem, sygn. PL-413..
Gmina nie posiadała odpowiednich środków na jej odbudowę, otrzymała wprawdzie 4000 marek odszkodowania, ale to nie wystarczyło i zmuszona była wystąpić do innych gmin o wsparcie. W komitecie budowy synagogi zasiadali: I. Glaser, I. Jacob, M. Friedmann, I. Lehrs, S. Rothmann, E. Strelitz[6]A. Heppner, I. Herzberg, op. cit., s. 991.. Ostatecznie na jej miejscu stanęła nowa, bardziej okazała, która przetrwała do ostatniej wojny światowej. Niestety, nie zachowała się żadna fotografia przedstawiająca trzemeszeńską bóżnicę w całości. Wyjątkiem są 2 zdjęcia, na których widać ją w tle (fot. 3).
Warto wspomnieć, że pożar bóżnicy przyczynił się do powstania straży pożarnej w Trzemesznie. Towarzystwo „Ochotnicza Straż Ogniowa miasta Trzemeszna” powstało 30 października 1889 r. i liczyło 81 członków „mężczyzn władających bronią oraz obywateli miasta wszystkich stanów i wyznań. Jego skład odzwierciedlał stan narodowościowy znajdującego się pod zaborem pruskim Trzemeszna, jak również chęć obrony i wspólnej walki z żywiołem ognia Polaków, Niemców i Żydów, którzy zjednoczyli się w celu ochrony życia, zdrowia i mienia współobywateli” (fot. 4-5)[7]Archiwum OSP w Trzemesznie, Ustawy Towarzystwa „Ochotnicza straży ogniowa miasta Trzemeszna”.
Znamy nazwiska kilku rabinów zatrudnionych przez żydowską gminę w Trzemesznie: Israel Münchenberg, Heymann Hermann Wolfsohn (zatrudniony w latach 1837-1841), Israel Gabrielewitz (ok. 1849), Samuel Willner (1859-1862), Marcus Mordechai Borchardt, I. Abraham (1870)[8]A. Heppner, I. Herzberg, op. cit., s. 991;
dokumenty z archiwum Uniwersytetu w Southampton, (Hartley Library, University of Southampton), sygn. MS 164 AJ 196
.
Ciekawym śladem bytności Żydów w Trzemesznie jest pergaminowy zwój Księgi Estery, który został znaleziony w 2004 roku w metalowej tubie na strychu domu przy ulicy Dąbrowskiego, niedaleko dawnej synagogi. Nie wiadomo, do kogo należał i w którym roku powstał. Znajduje się obecnie w Muzeum Regionalnym w Trzemesznie (fot. 6).
Jesienią 1939 roku na rozkaz nazistów synagoga została rozebrana. Według świadectw mieszkańców do rozbiórki zostali zmuszeni miejscowi Żydzi. Inne źródło podaje, że do rozbiórki wykorzystano internowanych księży z dekanatu[9]https://archive.org/stream/TheBlackBookOfPoland/The%20Black%20Book%20of%20Poland_djvu.txt.
Jeden z najstarszych żyjących rodowitych trzemeszniaków Henryk Nowak tak wspomina: „Pamiętam tę synagogę przy ulicy Bóżnicowej. Stała za płotem, który był na podmurowaniu. My takie chłopaki, żeby się bliżej przyjrzeć, jak to wygląda, to wchodziliśmy na tę podmurówkę i patrzeliśmy na ten sad. Tam wysoko były okna. Jak ją rozbierali, nie widziałem. Wiem, że to zaraz na początku”[10]Nagranie rozmowy z Henrykiem Nowakiem z VII 2021r., z archiwum prywatnego Agnieszki Kostuch..
Obecnie na miejscu dawnej synagogi stoi budynek mieszkalny (fot. 7).
Tekst został zredagowany przez Agnieszkę Kostuch na bazie pracy konkursowej Śladami trzemeszeńskich Żydów (2014) przygotowanej przez Zuzannę Jatczak i Klaudię Kirszner pod kierownictwem Macieja Adamskiego.
Przypisy
| ↑1 | Dzieje Trzemeszna, red. Cz. Łuczaka, Poznań 2002, s.102. |
|---|---|
| ↑2 | http://www.marienburg.pl |
| ↑3 | Maciej Obremski, Trzemeszno. Studium historyczno-konserwatorskie miasta, maszynopis, Toruń 1982, obiekt nr 121. |
| ↑4 | A. Heppner, I, Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jued. Gemeinden in den Posener Landen, Koźmin- Bydgoszcz 1909, s. 991. |
| ↑5 | Hazkarat Neszamot , Księga Jizkor, the Central Archives for the History of the Jewish People, The Hebrew University of Jerusalem, sygn. PL-413. |
| ↑6 | A. Heppner, I. Herzberg, op. cit., s. 991. |
| ↑7 | Archiwum OSP w Trzemesznie, Ustawy Towarzystwa „Ochotnicza straży ogniowa miasta Trzemeszna” |
| ↑8 | A. Heppner, I. Herzberg, op. cit., s. 991; dokumenty z archiwum Uniwersytetu w Southampton, (Hartley Library, University of Southampton), sygn. MS 164 AJ 196 |
| ↑9 | https://archive.org/stream/TheBlackBookOfPoland/The%20Black%20Book%20of%20Poland_djvu.txt |
| ↑10 | Nagranie rozmowy z Henrykiem Nowakiem z VII 2021r., z archiwum prywatnego Agnieszki Kostuch. |